اصل وجودی چادر، رنگ و کارکرد و اندازه ی آن با توجه به نگاه علمی و فنی به واژه ی قرآنی جلباب

حتما گاهی شنیده اید که شبهاتی در مورد چادر مطرح می شود از اصل وجودی آن گرفته تا رنگ و اندازه و کارکرد آن مثلا چادر از کجا آمده؟ آیا ما آیه ای در قرآن یا روایتی مبنی بر تایید چادر داریم؟ آیا رنگ مشکی چادر مکروه نیست؟ و...

چه در مورد چادر و چه در هر مورد دیگر وظیفه ی ما در مورد سوالاتی که به ذهنمان می آید رجوع به متخصصین در آن زمینه است وگرنه جاهلان به این مساله ممکن است ما را به سمت و سویی ببرند که از حقیقت فرسنگ ها فاصله دارد.

در مورد اینکه چرا میگوییم در بین پوشش های مرسوم در کشورمان، چادر نزدیک ترین پوشش به جلباب است که قرآن کریم به زنان مومن سفارش کرده است؟ بهتر است به متخصصان این رشته مراجعه شود نظرات مراجع که نگهبانان دین هستند خوانده شود و آن گاه با دلی حقیقت جو و به دور از غرض بهترین تصمیم ها گرفته شود.

مدتی قبل متوجه شدم خبرنگار آيين و انديشه فارس گفتگویی با حجت‌الاسلام «حسين مهدي زاده» نويسنده كتاب‌هاي «حجاب‌شناسي، چالش‌ها و كاوش‌هاي جديد» و «پرسمان حجاب» ترتیب دادند که قسمتی از این گفتگو پاسخ علمی و فنی به سوالات فوق در مورد چادر است:
 

-------------------------------------------------------------------------------
آيه 59 سوره احزاب سند گوياي بر معتبر بودن چادر مشكي است
-------------------------------------------------------------------------------
 

* اينكه گفته مي‌شود،اساساً چادر مشكي هيچ ارتباطي به دين و مذهب ندارد و رنگ مشكي براي چادر از طرف شارع مقدس تعيين نشده، صحيح است؟ واژه «جلباب» ناظر به چه معنايي است؟

ـ دقت و پژوهش در آيه 59 احزاب كه واژه «جلابيب»(جمع جلباب) در آن به كار رفته، صحت مدعاي فوق را مورد ترديد جدّي قرار مي‏دهد. در آيه مذكور آمده است «يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُل لِّأَزْوَاجِكَ وَبَنَاتِكَ وَنِسَاء الْمُؤْمِنِينَ يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِن جَلَابِيبِهِنَّ ذَلِكَ أَدْنَى أَن يُعْرَفْنَ فَلَا يُؤْذَيْنَ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَّحِيما»، بر اساس ترجمه مرحوم الهي قمشه‏اي معناي آيه شريفه چنين نقل شده است «اي پيغمبر گرامي به زنان و دختران خود و زنان مؤمنان بگو كه خويشتن را به چادر فرو پوشند كه اين كار براي اين كه آن‏ها (به عفت و حرّيت) شناخته شوند تا از تعريض و جسارت هوس‌رانان آزار نكشند بر آنان بسيار بهتر است و خدا در (حق خلق) آمرزنده و مهربان است.»

به منظور بررسي صحت و سقم ادعاي مذكور لازم است، بين جلباب مطرح شده در قرآن و چادر رايج فعلي در ابعاد چهارگانه «مفهوم»، «اندازه»، «كاركرد» و «رنگ» مقايسه‏اي انجام شود تا ارتباط يا عدم ارتباط چادر با دين اسلام و قرآن آشكار شود، براي انجام مقايسه مذكور به طور مستقل به تبيين ابعاد چهارگانه مذكور نسبت به جلباب و چادر پرداخته مي‏شود.

1- مفهوم جلباب:

اصل ريشه لغوي جلباب، جيم، لام و باء است كه طبق نقل كتاب لغت معتبر معجم مقاييس اللغه داراي دو معناست، معناي اول آوردن شي‏ء از جايي به جايي و معناي دوم چيزي كه شي‏ء ديگر را مي‏پوشاند، كه جلباب از معناي دوم مشتق شده است، واژه جِلْباب در اصل مصدر فعل رباعي جَلْبَب است كه از مصدر، اسم ذات اراده شده و نام پوشش ويژه‏ اي قرار گرفته است، براي فهميدن ويژگي‌هاي جلباب و مفهوم آن بايد از كتاب‏هاي لغوي و تفسيري معتبر كمك گرفت.

كتاب‏هاي لغوي معتبر مثل «العين»، «لسان العرب»، «صحاح اللغه»، «مصباح المنير»، «معجم الوسيط» اتفاق نظر دارند كه مفهوم جلباب پوشش گسترده است، ولي در اين كه اندازه آن چه مقدار بوده و چه ميزان از بدن و لباس‏هاي ديگر را مي‏پوشانده است، اختلاف نظر دارند.

در كتاب لغات قرآني «لسان التنزيل» نگاشته قرن چهارم و پنجم كلمه جلباب به چادر معنا شده است، مرحوم شعراني نيز در كتاب لغات خويش جلباب را به چادر معنا كرده است.

در تفاسير مهم شيعه و عامه معاني مختلفي براي جلباب ذكر شده است، بعضي از مفسرين مانند شيخ طوسي و بيضاوي جلابيب را به ملاحف تفسير كرده‏ اند، «ملاحف» جمع ملحفه پوشش فراگير است كه بالاي لباس‏هاي ديگر پوشيده مي‏شود و از نظر كاركرد كارآيي چادر را دارد، علامه طباطبايي و شيخ محمد جواد مغنيه ابتدا گفته‏اند، جلباب به معناي پوشش شامل و فراگير است و سپس قول ديگري مبني بر اين كه جلباب به معناي خمار و مقنعه است را نيز نقل كرده‏ اند، تفسير قرطبي جلباب را به لباسي كه همه بدن را مي‏پوشاند معنا كرده است.

حاصل اين كه از مجموع كلمات لغويين و مفسرين استفاده مي‏شود، جلباب پوششي گسترده بوده است، ولي اين كه دقيقاً اندازه آن چه مقدار بوده و چه ميزان از بدن و لباس‏هاي ديگر را مي‏پوشاند، ديدگاه‌هاي متفاوتي وجود دارد.
 

----------------------------------------------------------------------------------------
جلباب پوششي فراگير بوده كه از بالاي سر تا قدم‌ها را مي‏پوشانده است
----------------------------------------------------------------------------------------
 

2- اندازه جلباب:

 از مجموع كلمات لغويين و مفسرين كه ذكر آن‏ها گذشت در مورد اندازه جلباب سه ديدگاه قابل اشاره است.

ديدگاه اول: جلباب پوششي فراگير بوده كه از بالاي سر تا قدم‌ها را مي‏پوشانده است.

ديدگاه دوم: جلباب پوششي بزرگتر از خمار و مقنعه بوده كه كمتر از مقدار ردا، يعني تقريباً تا زانوها را مي‏پوشانده است.

ديدگاه سوم: جلباب همان خِمار و مقنعه است، پوششي كه فقط سر و سينه‏ها را مي‏پوشانده است.
 

---------------------------------------------------------------------------------------------------------
پوشش جلباب، دقيقاً همان حجابي است كه امروزه بسياري از زنان چادر‌پوش بر مي‌گزينند
---------------------------------------------------------------------------------------------------------
 

با ذكر دو شاهد آشكار مي‌شود كه ديدگاه اول درست و ديدگاه دوم و سوم مخدوش است.

شاهد اول: از نحوه پوشش حضرت فاطمه زهرا عليها‌السلام هنگام خروج از منزل و رفتن به مسجد براي دفاع از فدك دو نكته مهم استفاده مي‏شود.

نكته اول: از جريان تاريخي مذكور فهميده مي‏شود، حضرت دو پوشش مستقل به نام خمار و جلباب داشته‏اند، بنابراين نظر طرفداران ديدگاه سوم مانند راغب اصفهاني در مفردات كه جلباب را به خمار معني كرده‏اند مخدوش مي‏‌شود.

نكته دوم: از عبارت «لاثت خمارها علي راسها و اشتملت بجلبابها» كه در مورد نحوه پوشش حضرت نقل شده، استفاده مي‏شود كه «خمار» همانند مقنعه‏هاي امروزي براي پوشش سر بوده است و «جلباب» نيز پوششي سرتاسري بوده كه تمام آن وجود مبارك از سر تا قدم‌ها را شامل و فراگرفته است.

شاهد دوم: مؤيد مدعاي قبل كه جلباب از نظر اندازه پوششي بوده كه از سر تا قدم‌ها را مي‏پوشانده است، تفسير «ابن عباس» صحابي پيغمبر صلي الله عليه وآله و سلم، شاگرد امام علي ‏عليه‌السلام در تفسير قرآن، در مورد جلباب است، زمخشري در «كشاف» و آلوسي در «روح المعاني» از او نقل كرده‏اند كه جلباب پوششي است كه از بالا تا پايين بدن را مي‏پوشانده است.

حاصل اين كه اندازه جلباب بلند و گسترده بوده است، به گونه‏اي كه همانند چادرهاي فعلي بانوان از سر تا پايين پا را مي‏پوشانده است.

3- كاركرد جلباب:

براي فهميدن كاركرد جلباب و كيفيت پوششي آن لازم است معناي «يدنين عليهن من جلابيبهنّ» در آيه 59 احزاب معلوم شود، تقريباً همه مفسرين آورده‏اند كه تا قبل از نزول آيه مذكور بعضي از زنان حرّ همانند زنان برده به دليل رعايت نكردن پوشش مناسب و كامل، گاهي اوقات در بين كوچه‏ها مورد اذيت و آزار مردم لاابالي قرار مي‏گرفتند، آيه شريفه نازل شد كه اگر زنان مي‏خواهند مورد اذيت و آزار مزاحمان قرار نگيرند، هنگام خروج از منزل، جلابيب خويش را به سر و بدن خود نزديك سازند تا به عفت و حجاب شناخته شده و در نتيجه از مردم آزاري شهوت‌رانان مصون بمانند.

بعضي از تفاسير مانند تفسير زمخشري كشاف از ابن‌سيرين در مورد معناي «يدنين» نقل كرده‏اند كه مراد قرار دادن جلباب بالاي ابرو و گِرد كردن و جمع و جور كردن و قرار دادن گوشه‏هاي جمع شده آن بالاي بيني است.

كاركرد مذكور و كيفيت پوشش جلباب، دقيقاً همان كاري است كه امروزه بسياري از دختران و زنان چادر پوشي كه حساسيت بيشتري نسبت به رعايت حجاب خويش دارند، انجام مي‏دهند

------------------------------------------------------------------------------------------------------
تبادر ذهني زنان عرب هنگام نزول آيه 59 احزاب به رنگ مشكي چادر معطوف شده بود
------------------------------------------------------------------------------------------------------
 

4- رنگ جلباب:

قرآن به زبان عربي مبين نازل شده كه براي مردم عرب زبان خصوصاً مردم عرب عصر نزول قابل فهم بوده است، بنابراين بايد بررسي نمود زنان مؤمن عرب عصر نزول مخاطب آيه، از واژه جلباب چه برداشتي داشته و تبادر ذهني آن‏ها از واژه مذكور چه بوده است؟ «سنن ابن داوود» قضيه‏اي از امّ‌سلمه نقل كرده است كه مبين تبادر ذهني زنان عرب است، در كتاب ابي‌داود آمده است، وقتي آيه «يدنين عليهن من جلابيبهنّ» نازل شد، زن‌هاي انصار از خانه‏هايشان خارج شدند در حالي كه پوشش مشكي داشتند، گويي بالاي سر آنها كلاغ نشسته است،

در كتاب «عون المعبود شرح سنن أبي داود» آمده است، چون پوشش‏هايي كه زنان انصار به عنوان جلابيب از آن استفاده كرده بودند سياه رنگ بوده است، لذا به كلاغ كه رنگ آن سياه است، تشبيه شده‏اند، بعضي از تفاسير مهم سني و شيعه مانند تفسير «الدر المنثور» سيوطي، «روح المعاني» آلوسي و «تفسير الميزان» علامه طباطبايي نيز جريان فوق را نقل كرده‏اند، شواهد لغوي نيز مؤيد و تثبيت كننده تبادر ذهني فوق است.
بسياري از كتاب‏هاي لغوي معتبر مانند «لسان العرب»، «القاموس المحيط»، «اقرب الموارد في فصح العربية والشوارد»، «محيط المحيط»، «معجم الوسيط»، هنگام بحث از جُلب ريشه جلباب تصريح كرده‏اند كه يكي از معاني جُلْب، سياهي است، مثلاً جَلْب الليل به معناي سياهي شب آمده است، در بسياري از كتاب‏هاي لغوي و تفسيري شواهدي از شعرهاي عربي نقل شده كه جُلْب در آن‏ها به معناي سياهي به كار رفته است، مثل «وَ جُلْب الليل يطرده النهار» لسان العرب پس از نقل عبارت مذكور تصريح كرده است، گوينده شعر از جُلْب، سواد و سياهي را اراده كرده است.

علاوه بر كتاب‏هاي لغوي معتبر، بسياري از كتاب‏هاي تفسير مثل كشاف، بعضي از شواهد شعري كه جُلْب در آن‏ها به معناي سياهي به كار رفته را نقل كرده‏اند، مثل «مُجَلْبب من سواد الليل جلبابا»

حاصل اين كه از قرينه تاريخي مذكور و شواهد لغوي فوق استفاده مي‏شود، رنگ جلباب قرآني مورد استفاده در صدر اسلام مشكي بوده است.
 

--------------------------------------------------------------------------------
رنگ جلباب قرآني مورد استفاده در صدر اسلام مشكي بوده است
--------------------------------------------------------------------------------
 

* در خصوص اندازه و كاركرد چادر توضيح بيشتري مي‌دهيد؟

1- مفهوم چادر: چادر پوششي گسترده است كه از بالاي سر روي لباس‌هاي ديگر پوشيده مي‏شود.

2- اندازه چادر: از نظر اندازه، چادر پوششي بزرگ است كه سرتاسر بدن و لباس‌هاي ديگر را از بالاي سر تا قدم‌هاي پا مي‏پوشاند.

3- كاركرد چادر: كاركرد چادر به گونه‏اي است كه از بالاي سر پوشيده شده و اطراف آن جمع و جور شده و به گونه‏اي كنترل مي‏گردد تا پوشش بيشتر و بهتري داشته باشد، بسياري از زنان حسّاس نسبت به حجاب خويش اطراف قسمت بالاي چادر را جمع و جور كرده با دست خويش كنترل مي‏كنند.

4- رنگ چادر: گر چه رنگ چادر به اقتضاء شرايط محيط بعضاً متفاوت است، ولي پس از پيروزي انقلاب اسلامي خصوصاً در محيط‌ها و شهرهاي مذهبي به دليل ملازمت چادر مشكي با وقار و متانت، رنگ چادر دختران و بانوان متدين، غالباً مشكي است.
 

---------------------------------------------------------------------------------
چادر رايج فعلي بانوان ايراني ارتباط مستحكمي با دين اسلام دارد
---------------------------------------------------------------------------------
 

* با اين توضيحات چه فرقي بين جلباب و چادر از نظر مفهوم، اندازه، كاركرد و رنگ وجود دارد؟

1- مقايسه مفهوم جلباب و چادر:

گذشت كه از نظر مفهوم، هر دو پوشش گسترده و بزرگ هستند كه از بالاي بدن و روي لباس‏هاي ديگر پوشيده مي‏شوند.

2- مقايسه اندازه جلباب و چادر:

ذكر شد كه بر اساس ديدگاه صحيح در اندازه جلباب، چادر و جلباب اندازه‏شان يكسان است، به نحوي كه هر دو از بالاي سر تا پايين پا را مي‏پوشانند.

3- مقايسه كاركرد جلباب و چادر:

با توجه به معناي مذكور درباره «يدنين» و تطبيق آن با كاري كه زن‌هاي چادري هنگام استفاده از چادر انجام مي‏دهند، معلوم شد كه كاركرد و كيفيت پوشش هر دو يكسان است.

4- مقايسه رنگ جلباب و چادر:

گذشت كه به دليل تبادر ذهني و شواهد لغوي رنگ جلباب زنان عرب زمان نزول آيه مشكي بوده است و اكنون رنگ اكثر چادرها به ويژه چادر زنان متدين در محيط‌هاي مذهبي نيز مشكي است، بنابراين از نظر رنگ نيز اختلافي ندارند.

حاصل اين كه پس از مقايسه جلباب و چادر در ابعاد چهارگانه مفهوم، اندازه، كاركرد و رنگ آشكار شد كه جلباب و چادر در ابعاد مذكور، همخواني و شباهت‏هاي بسيار نزديكي با يكديگر دارند، پس مي‌توان گفت، چادر رايج فعلي بانوان مؤمن و مسلمان ارتباط بسيار وثيق و مستحكمي با دين اسلام خصوصاً قرآن دارد.

علاوه بر اين كه پژوهش در آيه 59 احزاب ارتباط وثيق چادر حتي رنگ مشكي آن با دين اسلام و قرآن را آشكار ساخت، براي فهميدن ارتباط چادر با دين و مذهب بايد به نظرات فقها و مراجع تقليد به عنوان كارشناسان ديني توجه كرد كه در بررسي دليل بعدي نمونه‌هايي از نظرات آن‏ها ذكر خواهد شد.
 

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
حتي يك روايت وجود ندارد كه بر كراهت پوشش و چادر مشكي بانوان به طور خاص و صريح دلالت كند
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
 

* آيا در روايات رنگ سياه مكروه ذكر شده است ؟

ـ تمسك به روايات يكي از مهم‏ترين ادله مخالفين پوشش و چادر مشكي است، بنابراين مناسب است با تفصيل بيشتري درباره آن بحث شود، ولي چون بررسي دقيق و همه‌جانبه تك‌تك روايات كاري فني و تخصصي است كه جاي طرح آن مجلات تخصصي فقه است، لذا تلاش مي‏شود فقط بخشي از بحث‌هاي ضروري و لازم با بياني ساده و قابل استفاده براي عموم ذكر شود.

اولاً؛ رواياتي كه از ظاهر آن‏ها كراهت پوشش سياه استفاده مي‏شود از نظر سند ضعيف هستند، بنابراين قابل استناد نيستند، فقيه ژرف انديش مرحوم صاحب جواهر و مرحوم خويي نيز به ضعف سندي روايات باب تصريح كرده‏اند، بنابراين با ضعف سندي روايات، اساساً نوبت به بررسي دلالت آن‏ها نمي‏رسد.

ثانياً؛ اگر ادعا شود به دليل فراوان بودن روايات باب و به دليل اين كه ضعف سندي در روايات مربوط به مستحبات و مكروهات مانند مورد، بحث خيلي مهم نيست، بنابراين مي‏توان در دلالت روايات بحث كرد.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------
رواياتي كه از ظاهر آن‏ها كراهت پوشش سياه استفاده مي‏شود از نظر سندي قابل اتكا نيستند
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------
 

پاسخ اين است كه با فرض صحت ادعاي فوق، بر اساس فحص و جستجوي مفصلي كه در روايات انجام شد، حتي يك روايت نيز يافت نشد كه بر كراهت پوشش و چادر مشكي بانوان به طور خاص و صريح دلالت نمايد و شايد به همين دليل است كه به رغم جستجوي گسترده‏ اي كه در كتاب‏هاي فقهي انجام شد، حتي يك نفر از فقيهان برجسته و بزرگ شيعه را نيافتيم كه فتوا به كراهت چادر مشكي بانوان داده باشند، بلكه بر عكس بعضي از مراجع همانند رهبر معظم انقلاب آيت الله خامنه‏ اي و آيت الله تبريزي، تصريح كرده ‏اند كه چادر مشكي كراهت ندارد و بعضي مانند آيت‌الله فاضل لنكراني بالاتر از عدم كراهت تصريح كرده ‏اند كه چادر مشكي بهترين نوع حجاب است.
 

فقيه ظريف‌انديش شيعه مرحوم صاحب جواهر نيز به حق در كتاب فقهي معروف خويش آورده ‏اند كه طبق تصريح كتاب‌هاي متعددي از اصحاب اماميه كراهت پوشش سياه مختص مردان است، زيرا شارع مقدس پوشش غليظتر و بيشتري براي زنان هنگام مواجهه با نامحرم قرار داده است و رنگ سياه در مقايسه با رنگ‏هاي ديگر به نحو بهتري پوشش غليظ‌تر و بيشتر را تأمين مي‏كند.

ثالثاً؛ اگر ادعا شود از ظاهر و اطلاق بعضي از روايات (مثل روايتي كه مي‏گويد، پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم از پوشش لباس سياه مگر در سه مورد «خُفّ»، (نوعي كفش چرمي نازك)، «عمامه» و «كساء» كراهت داشت، استفاده مي‏شود كه كراهت پوشش سياه به طور مشترك شامل زن و مرد، هر دو مي‏شود.
 

--------------------------------------------------------------------------------------------------
در روايات متعدد سه مورد خفّ، عمامه و كساء از كراهت رنگ مشكي استثناء شده‏ اند
--------------------------------------------------------------------------------------------------
 

پاسخ ادعاي فوق اين است كه:

اولاً؛ با فرض چشم‌پوشي از ضعف سندي روايت مذكور، بايد گفت ترديدي نيست كه در اسلام پوشش زن و مرد از نظر نوع، مقدار و حتي رنگ متفاوت است، مثلاً جامه زربافت و حرير براي زن جائز، ولي براي مرد جائز نيست، مقدار پوشش زنان طبق نظر مشهور فقها همه بدن به جز وجه و كفين است، ولي مقدار پوشش مردان كمتر است، از نظر رنگ پوشش نيز استفاده از لباس احرام سفيد رنگ در حج براي مردان مستحب است، ولي زنان مجاز هستند از همان لباس معمولي خويش استفاده نمايند.

بنابر آنچه گذشت با فرض چشم پوشي از ضعف سندي روايت فوق از آن استفاده مي‏شود، پيامبر اكرم‏صلي الله عليه وآله وسلم به لحاظ مرد بودن سنت و سيره خاصي در رنگ لباس داشته‏اند، بنابراين روايت مذكور فقط در باب رنگ پوشش مردان آن‌ هم در غير سه مورد استثناء قابل استناد است.

ثانياً؛ بر فرض بپذيريم، روايت مذكور مختص بيان حكم رنگ پوشش مردان نيست و شامل زنان نيز مي‏شود به دليل رواياتي كه ظاهر آن‏ها كراهت نماز خواندن در لباس سياه جز در موارد سه گانه است، بسياري از فقهاء روايت قبل را نيز مختص به حالت نماز دانسته‏ اند.

ثالثاً؛ بر فرض كه روايت مذكور عام باشد و شامل زنان و مردان و شامل حالت نماز و غير نماز شود، باز از روايت استفاده نمي‏شود كه پوشيدن چادر مشكي براي زنان در مواجهه با نامحرم مكروه است، زيرا در روايات متعدد سه مورد خُفّ، عمامه و كساء از كراهت استثناء شده‏اند و كساء به قرينه حديث كساء پيامبر صلي الله عليه وآله و سلم لباس بلند و فراگير تمام بدن است كه شامل عبا سياه مردان و چادر مشكي بانوان مي‌شود و بر اساس همين نكته هيچ يك از فقهاي برجسته شيعه فتوا به كراهت پوشيدن چادر مشكي بانوان نداده است.
 

----------------------------------------------------------------------------
چادر مشكي رايج در بين زنان يكي از مصاديق حجاب برتر است
----------------------------------------------------------------------------

* چه توصيه‌اي براي دستيابي به برترين نوع حجاب و پوشش در جامعه اسلامي داريد؟

- در راستاي دستيابي به برترين نوع حجاب و پوشش در جامعه اسلامي خطاب به دختران و بانوان عفيف، اصحاب شريف و متدين مطبوعات، والدين و مربيان جامعه و نظام آموزشي كشور اعم از وزارت آموزش و پرورش و وزارت علوم و فناوري توصيه‏ها و پيشنهادهاي عملي و كاربردي ارايه مي‌شود.
1- بدون ترديد اعمال ظاهري انسان از اعتقادات و باورهاي دروني و باطني او سرچشمه مي‏گيرد، در باب پوشش و حجاب نيز معتقدم، محال است، دختر جوان و بانوي مسلماني معرفت و اعتقاد راسخ به ضرورت و فلسفه حجاب و آثار فردي و اجتماعي آن داشته باشد و در عين حال عملاً نسبت به حجاب و پوشش خويش و روي آوردن به سوي حجاب برتر و برترين تلاش نكند، با توجه به نقش بنيادي اعتقاد و باور راسخ در كارها به دختران و بانوان توصيه مي‏شود به منظور تقويت حجاب دروني كه همان اعتقاد و باور راسخ و مستحكم است، سعي كنند هر چه بيشتر و بهتر مطالعات و تحقيقات خويش را درباره ابعاد مختلف حجاب و فلسفه و آثار آن و ضررهاي بد حجابي و گسترش دهند.
 

علاوه بر توصيه مذكور به نظام آموزش كشور اعم از آموزش و پرورش و علوم و فن آوري پيشنهاد مي‏شود به منظور نهادينه كردن حجاب و پوشش كامل اسلامي در بين دختران جامعه با انجام كارهاي كارشناسي به كمك اساتيد حوزه و دانشگاه براي سطوح مختلف ابتدايي، راهنمايي، دبيرستان و دانشگاهي با رعايت سن و سطح تحصيلي دختران درباره مسائل مختلف حجاب متون درسي مفيد براي تمام مقاطع تحصيلي مذكور به طور سلسله‌وار تهيه شود تا وقتي دختران وارد محيط دانشگاه مي‏شوند، ايمان و اعتقاد راسخ در مورد مسائل حجاب و فلسفه آن در آنان ايجاد شده باشد، البته علاوه بر پيشنهاد علمي مذكور در بُعد عملي و الگو پذيري استفاده از معلمان و اساتيد زن عفيف و آراسته به حجاب كامل نيز در نهادينه كردن فرهنگ حجاب تأثير بسيار مهمي دارد.
 

2- بنده معتقدم كه بخشي از ناهنجاري‌هاي بد حجابي و سهل انگاري نسل جوان نسبت به عبادات و فرائض ديني ناشي از كم‌توجهي يا بي‌توجهي و برخورد تساهل و تسامح‌آميز والدين نسبت به تربيت ديني فرزندان از همان سنين خردسالي است، لذا به والدين توصيه مي‏شود مسؤوليت خطير خويش در باب توجه به تربيت ديني فرزندان را جدي گرفته و از همان كودكي نسبت به آشنايي و تمرين دادن فرزندان نسبت به وظايف شرعي از قبيل عبادات و حجاب و پوشش اسلامي اهتمام ويژه داشته باشند تا هنگام بزرگسالي فرزندان آنان در مقابل وظايف عبادي و شرعي خويش مانند حجاب احساس مشقت و سختي ننمايند.
 

3- گرچه معتقدم چادر مشكي رايج در بين زنان يكي از مصاديق حجاب برتر است، ولي يكي از اشكال‏هاي چادر فعلي اين است كه به دليل گستردگي و رها و آزاد بودن آن از بدن، كنترل و حفظ و نگهداري آن قدري مشكل است و از اين جهت چادرهاي عربي و تركي رجحان دارند، به هر حال پيشنهاد مي‏شود، افراد و هيئت‏هاي كارشناسي در باب مسائل و ابعاد مختلف چادر و پوشش تحقيق و پژوهش نموده و با توجه به ابعاد مختلف شرعي، جامعه‏شناسي و روان شناسي مدل كامل‏تري از چادر كه از اشكالات و نواقص چادرهاي فعلي را نيز نداشته باشد، ارايه دهند. توصيه مي‏شود در تهيه مدل و طرح‏هاي حجاب برترين از نظرات مراكز فرهنگي بانوان خصوصاً زنان مؤمن و مسلمان و فرهيخته حوزه علميه و دانشگاه حتماً استفاده شود.
 

4- به دليل حساسيت ويژه حجاب و پوشش بانوان و تأثير مستقيم آن در سلامت روحي و رواني جامعه به اصحاب شريف و متدين مطبوعات توصيه مي‏شود با دقت و توجه درباره آن اظهار نظر نمايند، زيرا هر چه حجاب و پوشش بانوان بيشتر و بهتر باشد، به تأمين مصالح نهفته در تشريع تكليف اسلامي حجاب نزديك‏تر شده ‏ايم.
با توجه به نكته مذكور انتظار آن است كه نتيجه و ثمره تبليغ مطبوعاتي اصحاب قلم در راستاي تقويت كمي و كيفي حجاب و تثبيت آن در جامعه اسلامي باشد و اگر تاكنون چنين نبوده شايسته است، در نحوه كار مطبوعاتي خويش تجديد نظر نمايند، همه بايد اين حقيقت را بپذيريم كه پوشش و حجاب اسلامي در بين بانوان مسلمان اعم از هر قوم و ملتي داراي ريشه‏هاي عميق و مستحكم فطري و ديني است و دقيقاً به همين جهت طرح كشف حجاب رضا خان در ايران و آتاتورك در تركيه عليرغم تبليغات و زمينه سازي‏هاي گسترده با شكست مواجه شد.